Doit Timór-Leste nian
Osan nasionál Timór-Leste nian mak dólar Estadu Naklibur Sira Amérika nian, nebe maka bele aseita iha pagamentu ka sosa sasan hanesan mos osan besi ka osan tahan ne’be mak hasai husi sistema monetáriu rai ida neba.
Mai be, mai husi kedas iha 10 Novembru 2003 Autoridade Bankária no Pagamentus Timór-Leste nian (ABP) hasai tiha ona ba iha sirkulasaun osan besi naran centavos -- sentavus -- ne’be so bele uza iha rai laran.
Istória badak
editaHorik kedas otas luta ba libertasaun ita-nia rain nian, katak horik kedas Konferénsia iha Melbourne, Austrália (1998) ne’ebé CNRT mak promove, mosu ona hanoin atu halo no fó-sai Timór-Leste ne’ebé independente nia osan rasik. Otas ne’ebá ema hanoin kona-ba halo osan rasik (moeda própria; currency), no la’ós halo de’it doit (moedas metálicas; coins) ne’ebé ita atu halo dadaun.
Lalika lai hasai kedas ona oras ne’e moeda rasik Timór-Leste nian -- ne’ebé iha naran rasik, osan surat-tahan rasik no folin rasik, hodi troka ho moeda rai seluk nian.
Doit ne’ebé atu fó-sai agora ne’e, la’o tuir lei, liuhosi Regulamentu 2001/30 UNTAET nian ne’ebé dehan-sai katak Autoridade Bankária no Pagamentus Timór-Leste nian (ABP), ne’ebé regulamentu ne’e duni mak harii, bele "fó-sai osan-besi, naran centavos, ne’ebé sei iha uzu legál (iha Timór-Leste) hamutuk ho dollar Amérika nian". ABP "sei troka doit centavos ho dollar amerikanu no vise-versa ho folin centavos 100 Timór-Leste nian ho dollar amerikanu 1", ne’e katak, centavo 1 vale cent 1 husi dólar amerikanu.
Governu Repúblika Demokrática Timór-Leste nian no Autoridade Bankária no Pagamentus Timór-Leste nian hakotu-lia atu fó-sai doit rasik, knaar ne’ebé monu ba ABP nia kbaas.
Desizaun ida-ne’e la teri-netik ita atu uza nafatin dólar amerikanu nu’udar osan (moeda) ofisiál Timór-Leste nian (liuliu osan surat-tahan sira), no hatuba ba hanoin oinoin: di’akliu no la susar atu uza bainhira ita soi doit ne’ebé hatudu nia valór ho númeru; buka atu fó dalan seluk atu lalika uza demais osan dólar surat-tahan ho folin dólar ida –- ketahalobá aat lalais; buka atu hametin soberania nasaun foun no nurak ne’e; no Estadu bele hetan funan finanseiru ruma.
Liutiha prosesu konsulta ho empreza internasionál badaen halo doit nian, no mós ho Governu Timór-Leste nian, lia-kotu tun atu Imprensa Nacional-Casa de Moeda, Portugal nian, bele halo ona doit ne’e. Empreza ne’e mak halolon presu di’akliu, nune’e mós dezeñu be furakliu, hodi nune’e – tuir kontratu ne’ebé asina iha loron 20 fulan Maiu tinan 2003, iha Lizboa –, soi direitu atu komersializa kolesaun ne’ebé nia sei habahat.
Fulan Novembru tinan 2003, sei bahat no fó-sai atu sirkula doit hamutuk tokon 16 (16 milloens), ho valór centavos 1, 5, 10, 25 no 50.
Ilas prinsipál
editaDoit sira-nia oin hatudu valór idaidak nian (ho númeru boot atu ema bele lee), kaibauk ida no, iha rohan, dezeñu lafaek nian ne’ebé mosu iha tais sira.
| Hatudu valór | Kór | Metál | Diámetru | Mahar | Todan |
|---|---|---|---|---|---|
| Doit centavo 1 | kór osan-mutin | besi-asu nikel | 17 mm | 2,15 mm | 3,1 g |
| Doit centavos 5 | kór osan-mutin | besi-asu nikel | 18,75 mm | 2,15 mm | 4,1 g |
| Doit centavos 10 | kór osan-mutin | besi-asu nikel | 20,75 mm | 2,15 mm | 5,2 g |
| Doit centavos 25 | kór osan-mean | nikel mahar | 21,25 mm | 2,3 mm | 5,58 g |
| Doit centavos 50 | kór osan-mean | nikel mahar | 25 mm | 1,9 mm | 6,5 g |
| Doit centavos 50 | kór osan-mean | nikel mahar | 25 mm | 1,9 mm | 6,5 g |
| Doit centavos 100 | kór osan-mean/kór osan-mutin | alumínu bronze/cupro-nikel | 23,75 mm | 2,35 mm | 7,00 g |
| Doit centavos 200 | kór osan-mutin/kór osan-mean | cupro-nikel/alumínu bronze | 25.5 mm | 8.46 g |
Doit centavo 1 (ho kór osan-mutin, iha besi-asu nikel, ho diámetru 17 mm, ho mahar 2,15 mm no todan 3,1 grama), hatudu nautilus pompilius, molusku ka ida-ne’ebé moris iha metru 600 iha tasi laran. Ita uza ilas ne’e iha doit atu fó-hanoin katak ita presiza kuidadu didi’ak riku-soi tasilaran ita-nia rain nian, riku-soi prinsipál ida iha Timór-Leste. Doit 1 cent amerikanu nian sukat 19 mm, bootliu uitoan doit 1 centavo Timór-Leste nian.
Doit 5 centavos (kór osan-mutin nian, halo ho besi-asu no nikel, ho diámetru sukat 18,75 mm, ho mahar 2,15 mm, no todan 4,1 g) reprezenta hare (oryza sativa). Ne’e atu fóhanoin katak ita sei buka haburas ai-hán ba Timór-oan tomak, liuliu sira be kiak liu -- sá tán sira ne’e mak lubun boot iha railaran. Doit 5 cents amerikanu (nickel) sukat 21,2 mm, ne’e duni boot liu uitoan 5 centavos Timór-Leste nian.
Doit 10 centavos (kór osan-mutin nian, halo ho besi-asu no nikel, ho diámetru 20,75 mm, mahar 2,15 mm no todan 5,2 g) reprezenta manu raina’in, baibain tau tara hodi futu. Ne’e atu hahi’i kultura Timor nian, nune’e mós determinasaun povu Timor iha luta ba independénsia. Manu mós tama iha F-FDTL – Falintil-Forças de Defesa de Timor-Leste nia tadak, nune’e, hatudu mós omenajen ba ema hotu ne’ebé luta iha kombate ba liberdade ba ita-nia rain. Doit ida-ne’e bootliu fali 10 cents Amérika nian (dime), sura resin besik 3 mm.
Doit 25 centavos (kór osan-mean nian, iha nikel mahar, diámetru 21,25 mm, mahar 2,3 mm, no todan 5,58 g) hatudu beiru-oan tiha ikan nian ida. Ne’e atu fó-hanoin katak ita sei uza ita-nia riku-soin tasi nian ho kuidadu atu bele husik mós ba ita-nia bei-oan sira abanbainrua nian. Nune’e mós, loke-matan ba ai-hán oinoin ne’ebé ita-nia povu bele han atu hetan isin di’ak. Doit 25 cents Amérika nian bootliu uitoan fali 25 centavos.
Ikusliu, doit 50 centavos (haree pájina kotuk; iha kór osan-mean nian, iha nikel mahar, ho diámetru 25 mm, mahar 1,9 mm, no todan 6,5 g) reprezenta riku-soi makaas ita-nia rain nian, kafé (coffea arabica). Ne’e atu hatudu momoos funan ne’ebé to’os-na’in no nasaun bele hetan bainhira esporta produtu ne’e. Ne’e mós atu hateke aas ba 75% Timór-oan sira ne’ebé moris iha zona rurál no barakliu mak moris husi agrikultura. Nia boot atu hanesan ho doit quarter Amérika nian, no ita bele uza nia envezde osan surattahan dólar amerikanu 1 (USD 1), ne’ebé bele aat lalais tan ita uza demais.
Ligasaun ba li'ur
edita- Osan besi Timór-Leste nian Archived 2006-10-04 iha Wayback Machine. - ho lia-tetun