Ruy Cinatti
Ruy Cinatti Vaz Monteiro Gomes moris iha loron 8 fulan Marsu 1915 iha Londres. Nia inan-aman ema Portugál, maibé nia inan mós iha bei-ala husi rai-Itália no rai-Makau. Nia sei joven bainhira nia hahú hakerek no publika poezia. Nia estuda hela iha Portugál, maibé nia iha mehi atu ba rain oioin ne’ebé dook no tropikál. Nia gosta liu lee livru husi hakerek-na’in nu’udar Júliu Verne, Wenceslau de Morais, Robert Lois Stevenson ka Alain Gerbault. Nia hili atu estuda agronomia tanba nia hakarak servisu iha uma li’ur, maibé nia gasta tinan barak to’o nia remata nia kursu. Iha tinan hirak ne’e nia laran Ruy Cinatti badinas iha atividade kulturál oioin.
Nia mai Timór ba dala uluk iha 27 fulan-Juñu 1946, nia hakfodak no fuan tuku-tuku tanba rain ida-ne’e kapás paramate. Nia sente ninia mehi sai tebes ona. Maibé nia mós laran-kraik tanba nia haree katak iha Funu Mundiál Daruak nia laran soldadu japonés sira sobu tiha kota no ai-laran, no ema terus no susar barabarak. Funu foin hotu, administrasaun portugés tama atu ukun fali Timór, no Ruy Cinatti mai serbisu nu’udar sekretáriu no xefe-gabinete ba governadór Timór nian, naran Óscar Ruas. Iha buat ruma maka nia halo bainhira nia to’o Dili ne’ebé importante duni ba nia an: nia buka no hadi’a Alain Gerbault nia rate iha Cemitério de Santa Cruz no mós nia maka asina surat-mate ne’ebé Embaixada Fransa nian iha Lizboa husu (Alain Gerbault ne’e hakerek-na’in fransés no ró-na’in aventureiru be Cinatti gosta lee kuandu nia sei foin-sa'e, i nia foin mate iha Timór molok invazaun japonés). Ruy Cinatti hadomi Timór liu ba beibeik no nia hakarak buka hatene kona-ba ai-hun sira, ema no seluk tan, maibé dala barak nia tenke servisu de’it ho surat iha eskritóriu nia laran. Maski nune’e nia hakerek kona-ba botánika i poezia. Nia mós toman ko’alia hasoru hahalok husi administrasaun portugés ne’ebé la di’ak.
Iha tinan 1948 nia laran nia ba fali ba Lizboa, no kontinua hekerek kona-ba ai-hun sira Timór nian. Nia fila fali mai Timór iha 1951, nu’udar xefe Servisu Agrikultura, no hela iha ne’e to’o 1955. Nia kontinua badinas no buka hatene buat barak husi Timór. Nia hamaluk an ho ema rai-na’in. Tinan balu liu tan nia hakerek poema kapás ida naran Propósito Inadiável, ne’ebé hatudu loos saida maka nia sente iha nia laran ba timoroan sira.
Hafoin nia ba estuda antropolojia iha rai-Oxford. Iha 1958 nia mai vizita dala ida tan atu hala’o investigasaun kona-ba arkitetura tuir Timór nia lisan, no durante tinan 1962 nia laran nia mós iha ne’e. Nia hemu-raan ho D. Armando Barreto, liurai Aiasa nian, no D. Adelino Ximenes, liurai Loree nian. Nia ligasaun ho Timór nia povu sai metin liu, ema mós hatudu ba nia buat lulik ne’ebé baibain sira la husik malae sira haree. Nia mai Timór dala ikus iha 1966 nia laran.
Ruy Cinatti hakerek livru barabarak iha nia moris nia laran, liuliu kona-ba Timór: ai-hun no ai-laran, kuda-rai, arkitetura, ema nia fiar no nia lisan, fotografia, poezia...
Nia mate iha fulan-Outubru 1986, iha Lizboa, tinan barak molok nia bele haree nia rain doben Timór hetan liberdade.
Referénsia bibliográfika
edita- Esperança, João Paulo et al - O que é a lusofonia - Saida maka luzofonia Archived 2008-10-23 iha Wayback Machine.. Dili, Instituto Camões, 2005
Ligasaun ba li'ur
edita- Ruy Cinatti Archived 2006-10-14 iha Wayback Machine. - Instituto Português do Livro e das Bibliotecas (ho lia-portugés)