Lia-tetun: diferenças entre revisões

'''Tetun''' (iha portugés: ''tétum''; iha inglés: ''Tetum'') ne'e [[lian nasionál]] no ko-[[lian ofisiál|ofisiál]] [[Timór Lorosa'e]] nian. Lian ida -ne'e nia hun mai husi [[Lain austronéziku|austronézia]] no hatama mos lia fuanliafuan barak husi [[lian portugés]] no [[lian malaio]].

Tetun fofounfoufoun losloos mak '''tetun-terik''', Timór oan sira koaliako'alia tiha ona lian ne'e uluk kedas ona antes portugés sira to'o. Tan iha tempu nebane'eba hareharee katak presiza duni lian ida nebene'ebe hotu-hotu hatene atu bele fila-liman, ka fa'an-sasan.

Portugés sira to'o mai (iha) Timór, kahur tan lia fuanliafuan [[Lian portugés|portugés]] balun ho mos [[Lian malaio|malaio]] balun, tan ne'e tetun fila an tiatiha sai nu'udar '''tetun-prasa''' ka '''tetun-dili''' (tambatanba koaliako'alia liu iha [[Dili]]).

Husi kedas [[sékulu XIX]], jesuitajezuita sira iha [[Soibada]] tradus tiatiha parte balu husi [[Bíblia]] ba tetun. Iha tinan [[1913]], [[governador]] [[Timór Portugés|kolónia]] nian koko hatama tetun ba hanorin iha Timór, so iha deitde'it tinan [[1981]] maka [[Katolisismo|igreja]] foti lian ne'e ba ujauza iha liturjia, maibe iha tinan [[1960]] igreja foti ona lian ne'e hodi halo katecismokatesismu lian tetun.

Mais [[lia-portugés]] maka sai nafatin lian ofisiál iha [[Timór Portugés]], tetun hanesan deitde'it lian fuan ida nebene'ebe Timór oan hotu bele koaliako'alia no hatama mos lian fuanliafuan barak husi portugés. KuandoKuandu, [[Indonézia]] invade no okupa [[Timór Lorosa'e]] iha [[1975]], Timór sai tiha provínsia 27 ba Indonézia no la hatan koaliako'alia tan ona portugés. Mais [[Katolisismo|igreja katólika]], foti tiatiha tetun hanesan lian liturjia nian no la hili tok ''bahasa indonesia'' ida. Tan ne'e lian tetun sai tiha hanesan pilar ida ba identidade nasionál ho culturalkultural Timór nian.

Agora ne'e dadaun, tetun maka lian ida nebene'ebe ema koaliako'alia barak liu iha [[Timór Lorosa'e]]. Tetun-prasa ka tetun-dili hatama mos lian fuanliafuan barak husi rai seluk mas ohin loron, lian ida -ne'e mak ema ujauza liu tanba kuajekuaze ema Timór oan barak koaliako'alia lian ne'e. Tetun ida -ne'e duni mak sai mos hanesan [[lian ofisiál]] Timór nian. Iha mós linguista barak ne’ebé hakerek livru oioin kona-ba tetun, no husi sira iha na’in-rua ne’ebé importante liu: [[Geoffrey Hull]] ho [[Benjamim de Araújo e Côrte-Real|Benjamim Corte-Real]].