Geoffrey Hull: diferenças entre revisões

Hori uluk iha [[Istória]] umanidade nian sempre iha lian oioin ne’ebé aas liu duké sira seluk tan, ne’e beibeik tanba razaun polítika ka militár nian. Lian sira-ne’ebé sira-nia makdalen hela iha dominasaun ka [[kolonizasaun]] okos la hetan biban atu buras no sai modernu (ho lian barak ne’e akontese durante atus wa’in nia laran), liuliu ba lian hirak-ne’ebé sira-nia ko’alia-na’in seidauk iha tradisaun hakerek nian. Ne’e akontese la’ós de’it iha [[Mundu Datoluk]], maibé mós ho lian ne’ebé ukun-na’in balu hanehan iha [[Europa]]. Situasaun ida-ne’e hahú nakfila ba lian barak iha sékulu XIX, ba dalen barak tan ne’e mosu de’it depoizde otas ukun-rasik an nian iha rain oioin, liutiha [[Funu Mundiál Daruak]]. Iha kazu barak liu, esforsu ba estudu, padronizasaun no dezenvolvimentu ba lian ida iha ema uitoan ka ema ida de’it ne’ebé maka sai matadalan, [[intelektuál]] ida ne’ebé matenek loos no badinas tebetebes. Nune’e, ita la bele haluha knaar fundamentál husi [[Koldo Mitxelena]] ba lia-[[euskara]] (ka lia-basku, iha España), husi [[Eliezer Ben Yehuda]] ba lia-[[ebraiku]] ([[Israél]]), husi [[Ivar Aasen]] no [[Knud Knudsen]] ba lia-[[noruegés]], husi [[Johannes Aavik]] ba lia-[[estóniu]], husi [[Taras Shevchenko]] ba lia-[[ukranianu]]... Hanesan de’it, importante tebes Geoffrey Hull nia knaar iha investigasaun no promosaun lia-tetun nian – no mós ba lian seluk [[Timór Lorosa’e]] nian. Linguístika-na’in duni – no ita uza liafuan ne’e ho nia arti kompletu no furak liu – Profesór Doutór Hull ne’e maka hanesan ema ne’ebé ita baibain hanaran jéniu (matenek-na’in) ida. Nia moris iha família ida ne’ebé raan-kahur ho ema husi fatin no lian oioin: husi Inglaterra, husi Eskósia, husi Itália, Malta no Fransa. Família inan nian mós hela iha rai-Ejiptu durante jerasaun tolu. Bainhira nia sei labarik nia rona iha uma, aleinde lia-inglés, lia-italianu, lia-maltés, lia-fransés, lia-árabe no mós lia-gregu. Ninia domin ba livru no [[linguístika]] mosu bainhira nia sei ki’ikoan, nia hahú aprende [[latín]] no españól kuandu nia sei adolexente, no mós portugés uitoan husi ema-[[Goa]] sira balu ne’ebé hela iha [[Sídnei]]. Iha Universidade Sídnei nian, nia estuda linguístika istórika no komparativa, no sai especialista kona-ba lian románika no séltika sira. Depois nia arranka ba Itália, atu hala’o investigasaun iha rai-laran ba nia teze-[[doutoramentu]] iha tinan 1982 kona-ba análize diakrónika dialetu galo-romanse sira-nian iha Itália Norte no iha kantaun Grisons iha rai-Suisa. Nia hanorin filolojia séltika no lian séltika moderna oioin (lia-gaéliku husi Irlanda, lia-galés husi rai-Gales, kórniku husi rai-Kornualla no lia-bretaun husi Fransa) iha Universidade Sídnei (1988-1992) no nia fó aula i halo konferénsia barak kona-ba lia-italianu, lia-fransés, lia-oksitanu (husi Fransa), latín medievál no dialetolojia lia-italianu nian iha Universidade australiana oioin (Melbourne, Latrobe, Wollongong). Nia iha sertifikadu-kualifikasaun nu’udar tradutór ba lia-fransés, lia-italianu, lia-españól, lia-portugés, lia-[[romenu]], lia-maltés, lia-alemaun, lia-polaku, lia-ukranianu no lia-latín. Nia publika livru barak kona-ba lian hirak-ne’e, sei iha mós livru ida kona-ba istória husi reforma litúrjia nian iha [[Kreda Romana]] no [[Kreda Lorosa’e]].

Iha tinan 80 nian, bainhira Dom [[Martinho da Costa Lopes]] bá vizita Austrália, Geoffrey Hull hirus tebetebes tanba Primeiru Ministru husi ninia rain dehan katak Amu-Bispu ne’e bosok-teen. Ne’e tanba Amu-Bispu fó-hatene iha ne’ebá kona-ba hahalok aat husi okupante indonéziu, maibé Austrália belun di’ak ho Governu Indonézia nian. Geoffrey Hull deside atu investiga no publika kona-ba saida maka akontese duni iha Timór Lorosa’e. Tuirmai nia mós hakarak aprende tetun, ho tulun husi ema iha komunidade timoroan iha Austrália, no mós ho materiál balu ne’ebé iha ona no nia husu-empresta, hanesan disionáriu [[Rafael das Dores]] nian (1907) no tradusaun ba tetun husi [[Evanjellu]] [[Saun Markus]] nian. Tanba la iha materiál modernu ka livru atu hanorin lian ida-ne’e, nia, nu’udar linguista profisionál, rezolve atu hakerek manuál ida hodi hanorin lian ne’e ba malae sira. Husi ne’e mak mosu livru [[''Mai kolia tetun'']], ne’ebé publika iha tinan 1993, ohin loron hetan tiha ona edisaun dahaat, no sai tiha ona nu’udar ferramenta ida ne’ebé estudante tetun hotu-hotu tenke uza. Bispu australianu ida konvida nia atu hola parte ba komisaun ida ne’ebé buka hatene kona-ba violasaun direitus umanus iha Timór, no tanba ne’e nia biban atu mai iha-ne’e dala rua durante okupasaun nia laran, iha 1994 no 1997, hamutuk ho Amu-Bispu australianu na’in-rua. Hori tinan 90 nian, nia hahú dedika ninia tempu no knaar akadémiku barak atu estuda lian sira Timór nian, no nia publika tiha ona disionáriu tetun-inglés ida, no ida seluk malaiu-tetun nian, ne’ebé serbisu hamutuk ho [[Toni Pollard]], no hakerek mós testu fundamentál barak kona-ba linguístika Timór nian, aleinde livru pedagójiku oioin no deskrisaun [[mambae]] [[Suru]] nian, [[baikenu]], [[galolen]] no [[waima’a]] nian. Iha tinan 1999 nia simu konvite husi [[Nasoins Unidas]] no Komisaun Eleitorál Austrália nian atu tradús dokumentu sira ba votasaun iha referendu independénsia nian, no iha fulan-Agostu 2000 nia maka ko’alia-na’in ne’ebé Xanana Gusmão konvida atu hato’o lian kona-ba “Identidade, Lian no Polítika Edukasionál” iha Kongresu Nasionál CNRT nian. Tanba nia defende maka’as lia-portugés nu’udar lian ofisiál, Embaixada Austrália nian, ne’ebé iha momentu ne’ebá simu nia nu’udar bainaka, tau nia naha iha odamatan. Nia hola parte iha ekipa linguista sira nian ne’ebé iha Institutu Nasionál Linguístika nian hala’o knaar ba padronizasaun tetun nian. Ninia serbisu ba lian sira Timór Lorosa’e nian importante tebetebes.